Γεώργιος Δ. Καλλιώρας, Κύριλλος μοναχός Αγιορείτης (Ιβηρίτης) ο Μυτιληναίος, Αθήνα 2025

Η παρούσα εργασία επιχειρεί να φωτίσει μία σημαντική, αλλ’ ως τώρα μάλλον παραγνωρισμένη, ιστορική και μουσική προσωπικότητα της νεότερης περιόδου του Αγίου Όρους, τον μοναχό Κύριλλο Ιβηρίτη, τον Μυτιληναίο. Με συστηματική μελέτη της ιστορικής προσωπικότητας και τεκμηριωμένη προσέγγιση του μουσικού έργου του Κυρίλλου, διερευνάται η σπουδαία συμβολή του στο διοικητικό γίγνεσθαι και το ψαλτικό περιβάλλον του Αγίου Όρους κατά το 2^ο μισό του 18^ου αιώνα.

Η έρευνα εκπονήθηκε απ’ τον Γεώργιο Καλλιώρα, ως Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία στο πλαίσιο του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σπουδές στην Ιστορία, την Πνευματικότητα, την Τέχνη και την Μουσική Παράδοση του Αγίου Όρους», του Τμήματος Κοινωνικής Θεο­λο­­γίας και Χρι­στι­α­νικού Πολιτισμού, της Θεολογικής Σχολής, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η ανασύνθεση της βιοεργογραφίας του Κυρίλλου απετέλεσε άκρως απαιτητική πρόκληση, δεδομένων των ελλιπών και κατακερματισμένων σχετικών πηγών· η παρούσα έρευνα, πάντως, διακρινόμενη από ακαδημαϊκή αυστηρότητα και ερευνητική ευαισθησία, αποδεικνύεται ως μία αξιόλογη συνεισφορά που όχι μόνον αναδεικνύει ένα πρόσωπο με πολυσχιδές έργο, αλλά προσφέρει και σημαντικά εφόδια για την περαιτέρω επιστημονική διερεύνηση της ψαλτικής (και διοικητικής) παράδοσης του Αγίου Όρους.

Παρά την προφανή δυσκολία εντοπισμού συγκεκριμένων βιογραφικών στοιχείων, επιπροσθέτως και λόγω της δυσκολίας να απομονωθεί με σαφήνεια το πρόσωπο του Κυρίλλου ανάμεσα σε ομώνυμους συγχρόνους του μοναχούς, ο Γεώργιος Καλλιώρας ανέδειξε με πειστικό τρόπο το πιθανότερο πλαίσιο γέννησης και δραστηριότητας του Ιβηρίτου μοναχού, συνδυάζοντας άμεσα και έμμεσα ιστορικά δεδομένα, τα οποία μέχρι σήμερα παρέμεναν διεσπαρμένα και μη αξιοποιημένα. Η επιλογή της περιόδου 1740-1750 για τη γέννησή του στη Μυτιλήνη και η υπόθεση της παρουσίας του στην Κωνσταντινούπολη, ως ασθενούντος, αποτελούν λογικά συμπεράσματα, βασισμένα σε προσεκτική ανάλυση πρωτογενών πηγών.

Παρότι η έρευνα δεν κατόρθωσε να επιβεβαιώσει επαρκώς την υποτιθέμενη ψαλτική διακονία ή τη διδασκαλία της Ψαλτικής Τέχνης από τον Κύριλλο, η επισήμανση των ποικίλων προσωνυμίων που αποδίδονται στον ίδιο υποδηλώνει αναγνώριση της μουσικής του επιρροής, γεγονός που διανοίγει ευνοϊκές προοπτικές και για περαιτέρω μελλοντική έρευνα.

Μεθοδικά και με επιστημονική συνέπεια, η μελέτη εστιάζεται, επιπλέον, στον διοικητικό ρόλο του Κυρίλλου, υπό την ειδικότερη δραστηριότητά του ως Επιτρόπου του Αγίου Όρους στην Κωνσταντινούπολη. Η τεκμηρίωση της θητείας του στην εν λόγω περίοπτη διοικητική θέση, μάλιστα δε για χρονικό διάστημα που υπερέβη το συνηθισμένο, συνιστά γεγονός που επιβεβαιώνει το αδιαμφισβήτητο κύρος της μορφής του Κυρίλλου, μιας μορφής έμπλεης αξιοπιστίας και αφοσίωσης, ιδιότητες που περιγράφονται εδώ με σαφήνεια και υποστηρίζονται με τα κατάλληλα τεκμήρια, αναδεικνύοντας το εύρος της προσωπικής του ακτινοβολίας και την εμπιστοσύνη που του είχε αποδοθεί σε μια κρίσιμη ιστορική περίοδο.

Εξίσου σημαντική είναι η καταγραφή και ανάλυση του μουσικού έργου του Κυρίλλου, εκτός των άλλων και μέσω ενδελεχούς μορφολογικής προσέγγισης, με τακτική που στοιχειοθετεί μία νέα διάσταση κατανόησης του μουσικού έργου του, διαζωγραφώντας τον χαρίεντα χαρακτήρα και αποδεικνύοντας την τεχνική αρτιότητα των συνθέσεών του. Επισημαίνεται, ιδιαιτέρως, η ανάδειξη της λειτουργικής σημασίας και των εκπαιδευτικών διαστάσεων της περισπούδαστης σύνθεσης του Κυρίλλου επί των δεκαέξι δογματικών θεοτοκίων της Οκτωήχου, μελοποίημα αρχήθεν προορισμένο να αποτελέσει μία ακόμη, εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, μουσικοπαιδαγωγική μέθοδο εκμάθησης των δεινών θέσεων του Στιχηραρίου. Ακόμη, η εύρεση και καταλογογράφηση του μοναδικού σωζομένου αυτογράφου του Κυρίλλου και η υπόθεση για επιπλέον ημιτελείς ή αμφιβαλλόμενες μελοποιήσεις του, συνιστούν σημαντική συμβολή στην τρέχουσα έρευνα.

Ιδιαιτέρως, τέλος, πρέπει να υπογραμμισθεί (και εκθύμως να χαιρετισθεί) η από τον συγγραφέα του ανά χείρας πονήματος εξήγηση μέρους του (ανεξήγητου ως σήμερα) μελοποιητικού έργου του Κυρίλλου Ιβηρίτου στη Νέα Μέθοδο Αναλυτικής Σημειογραφίας, εγχείρημα που αποκαλύπτει τον χαρακτήρα και τη δομή των συνθέσεών του, ενώ ταυτόχρονα διανοίγει ελπιδοφόρους διαύλους για μελλοντική ενσωμάτωσή τους στη σύγχρονη λειτουργική πράξη.

Η μελέτη του Γεωργίου Καλλιώρα αποτυπώνει το πρωτογενές ερευνητικό ενδιαφέρον ενός νέου επιστήμονα, ο οποίος, εφοδιασμένος με σταθερές θεωρητικές βάσεις, μουσική παιδεία και βαθιά ψαλτική εμπειρία, καταθέτει το πρωτόλειο της επιστημονικής του παραγωγής με τρόπο όχι μόνον τεκμηριωμένο και μεθοδικό, αλλά και ενδεικτικό ιδιαιτέρου σεβασμού προς καθεαυτό το αντικείμενο της έρευνας. Με κριτική ανάλυση των διαθέσιμων πηγών, επιχειρεί να κατασκευάσει μια συνεκτική και τεκμηριωμένη εικόνα του μοναχού Κυρίλλου Ιβηρίτου του Μυτιληναίου, η οποία συμβάλλει τόσο στη μουσικολογική όσο και στην ιστορική έρευνα, συνιστώντας πολύτιμη προσθήκη στην απόπειρα της ευκταίας περαιτέρω διευκρίνισης ζητημάτων ειδικής ακαδημαϊκής ορολογίας και ιστορικής ταυτοποίησης.

Είναι ευχής έργον η παρούσα εργασία, που χαρακτηρίζεται από σαφήνεια, επιστημονική μεθοδολογία και κριτική σκέψη, να αποτελέσει σταθερό εφαλτήριο εμβάθυνσης στην ευρύτερη ψαλτική παράδοση του Αγίου Όρους, να συμβάλει στην ενίσχυση νέων ερευνητικών πρωτοβουλιών και να προωθήσει την επιστημονική κατανόηση και διαχείριση της μουσικής (και διοικητικής) ιστορίας του Αγίου Όρους, διευρύνοντας έτσι τον επιστημονικό διάλογο για την αγιορειτική μουσική κληρονομιά.

Η δημοσίευση της παρούσας εργασίας εντάσσεται στον εκδοτικό σχεδιασμό του «Εργαστηρίου Βυζαντινής Μουσικολογίας» του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του ΕΚΠΑ, υπηρετώντας τη διαρκή μας προσπάθεια να φέρνουμε στο φως, μέσα από επιστημονικά τεκμηριωμένες φωνές, εκείνες τις μορφές και τα έργα που συγκροτούν το ηχητικό τοπίο της Ορθόδοξης Ανατολής.

Καθηγητής Αχιλλεύς Γ. Χαλδαιάκης

Διευθυντής του «Εργαστηρίου Βυζαντινής Μουσικολογίας» του ΤΜΣ του ΕΚΠΑ