“The Automelon O strange wonder, great and marvelous! [Ὢ τοῦ παραδόξου θαύματος] of the Feast of the Dormition of the Theotokos; the compositional approach of Matthæos Vatopædinos”, Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν 48 (2023-2024), 9-29
Αχιλλεύς Γ. Χαλδαιάκης
Το Αυτόμελον Ὢ τοῦ παραδόξου θαύματος της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου· η μελοποιητική προσέγγιση Ματθαίου του Βατοπαιδινού
Τα περιστατικά της παρούσας σύνθεσης είναι χαρακτηριστικά, όπως αυτά καταχωρίζονται στον αυτόγραφο του Ματθαίου κώδικα Σταυρονικήτα 244 (Δοξαστάριο Aποστίχων Ματθαίου, αχρόνιστο, σημειογραφία η της Νέας Μεθόδου)· στην παρούσα περίπτωση, ο Ματθαίος εμπνέεται από προϋφιστάμενη σύνθεση Γερμανού Νέων Πατρών, την οποία και πρωτογενώς εξηγεί: Τῇ ιε´ τοῦ Αὐγούστου μηνός, εἰς τὴν ἑορτὴν τῆς κοιμήσεως τῆς ὑπεραγίας θεοτόκου, ψάλλονται τὰ παρόντα, ἐξ ὧν τὸ πρῶτον ἐμελοποιήθη μὲν παρὰ τοῦ Νέων Πατρῶν, ἐξηγήθη δὲ παρ’ ἐμοῦ τοῦ ἰδίου γραφέως, στιχηρὸν αὐτόμελον, εἰς τὸν μέγαν ἑσπερινόν· ἦχος α´ Πα Ὢ τοῦ παραδόξου θαύματος (φ. 67r–v).
Στη φράση κεχαριτωμένη χαῖρε της παρούσας σύνθεσης, είναι απόλυτα ενδεικτική η επιχειρούμενη “παρέμβαση” του Ματθαίου, μία παρέμβαση που (κατά αμιγώς “επιστημονική τακτική”) αισθάνεται την ανάγκη να δηλοποιήσει, “υπομνηματίζοντάς” την και με την αντίστοιχη πρωτότυπη [: ταύτην ἔχει ὁ Νέων Πατρῶν οὕτως]· πρόκειται σαφώς εδώ για ένα σημείο όπου ο “εξηγητής” συναντά τον “μελοποιό”… Φαίνεται δε ο δεύτερος να υπερτερεί του πρώτου, καθώς συνημμένα της ίδιας σύνθεσης αυτή η πρωτόλεια (επί μιας φράσης της σύνθεσης αποτολμηθείσα) παρέμβαση “αυτονομείται” άμεσα σε πλήρη νέα επ’ αυτής δική του (εξηγητική/μελοποιητική) εκδοχή: Τὸ αὐτὸ καὶ κατ’ ἐμὴν γνώμην· [ἦχος] α´ Πα Ὢ τοῦ παραδόξου θαύματος (φφ. 67v-68v).
Είναι ευτύχημα που μας παραδίδεται ευκρινώς εδώ (διά της παραπάνω εκδοχής της σύνθεσης) το ενδιάμεσο στάδιο (στο οποίο ο Ματθαίος φαίνεται ότι “δοκιμάστηκε” πολλάκις) μεταξύ της εξήγησης και της μελοποιίας. Επιπλέον δε, ευτυχούμε να έχουμε και το αμέσως επόμενο βήμα, της αμιγώς πλέον νέας δικής του μελοποίησης (όχι μόνον του Αυτομέλου αλλά και των ομολόγων δύο εσπερίων στιχηρών προσομοίων της εν λόγω εορτής), που επιτάσσεται των παραπάνω δύο εξηγητικών/συνθετικών “δοκιμών”: Ἕτερα, συντομότερα, παρρησιαστικὰ καὶ χαρμόσυνα, μελοποιηθέντα εἰς δόξαν αὐτῆς παρ’ ἐμοῦ· ἦχος α´ Πα Ὢ τοῦ παραδόξου θαύματος (φφ. 68v-69r)–Βαβαί, τῶν σῶν μυστηρίων ἁγνή (φ. 69r–v)–Τὴν σὴν δοξάζουσι κοίμησιν (φ. 69v).
Μεταγενέστερη πρέπει να θεωρηθεί η (κατά αντιγραφή και καθαρογράφηση) ανθολόγηση της ίδιας ενότητας σε δύο ακόμη αυτόγραφους του Ματθαίου κώδικες· στον Βατοπαιδίου 1601 (Συλλογή Μελών Ματθαίου, του 1845, σημειογραφία η της Νέας Μεθόδου), σσ. 393-399 και στον Σταυρονικήτα 246 (Φυλλάδα Ακολουθίας Εορτής Θείας Μεταμορφώσεως & Χριστούγεννα-Θεοφάνεια & Κοίμηση Θεοτόκου, του 1848, σημειογραφία η της Νέας Μεθόδου), φφ. 52r-55v. Τεκμαίρεται ως μεταγενέστερη καθώς σε αμφότερους τους κώδικες είναι απόλυτα ενδεικτικό το γεγονός ότι κατά την αρχική ανθολόγηση της από τον Ματθαίο εξηγημένης εκδοχής της σύνθεσης του Γερμανού Νέων Πατρών παραλείπεται η (καταγεγραμμένη στον παραπάνω κώδικα Σταυρονικήτα 244) επιπρόσθετη παρέμβασή του στη φράση κεχαριτωμένη χαῖρε. Είναι όμως και περαιτέρω αξιοπαρατήρητο ότι στον κώδικα Σταυρονικήτα 246 (φ. 53r-v) αποκαλύπτονται, με ισχυρή αυτομαρτυρία, τα κίνητρα και αίτια του ήδη υποδειχθέντος ενδιάμεσου μεταξύ εξήγησης και μελοποιίας σταδίου που μετέρχεται ο Ματθαίος: Τὸ αὐτὸ καὶ κατ’ ἐμὴν γνώμην, εἰς τοὺς τόνους τῶν λέξεων· ἦχος ὁ αὐτὸς α´ Πα Ὢ τοῦ παραδόξου θαύματος.
Achilleas Chaldæakes
The Automelon O strange wonder, great and marvelous! [Ὢ τοῦ παραδόξου θαύματος] of the Feast of the Dormition of the Theotokos; the compositional approach of Matthæos Vatopædinos
Amongst the oeuvre of the well-known Athonite Monk Matthæos Vatopædinos (1774-1849) one can find an exegesis of the Automelon of the Vespers service of the Feast of the Dormition of the Theotokos O strange wonder, great and marvelous! [Ὢ τοῦ παραδόξου θαύματος], originally composed by the highly acclaimed Germanos, Bishop of New Patras; Matthæos, while he is analyzing the notational way the said Automelon is written down, he is in parallel going on to a personal compositional re-approach of the melody of the same composition; actually, thorough musicological research could recognize three – at least – versions of such a compositional approach of Matthæos Vatopædinos, that he, as it is pointed out by himself, made for the melody to be compatible with the meaning of the hymnographical text of this specific Ηymn. The present paper aims to comment on the phenomenon of the abovementioned “compositional contemplation”.
